Anil Ramdas en Menno ter Braak: De intellectueel vs de verachtelijke massa

De intellectueel heeft het zwaar. De weldenkende expert, die nadenkt voor hij iets zegt. Hij heeft vaker gelijk dan anderen, maar niemand luistert naar hem. De man met de feilloze, verfijnde smaak, de man die nooit anderen zal uitsluiten op basis van ras of seksuele voorkeur. Dat is wat publicist Anil Ramdas ons duidelijk probeert te maken in twee vlammende stukken (hier en hier). De schuldige: rechts. Of beter: de PVV. Ramdas zet met een paar pennenstreken 1,5 miljoen Wilders-aanhangers neer als white trash, mensen zonder principes en zonder moraal.

Die stukken zijn met weergaloze polemiek bestreden door Joost Zwagerman. Ouderwets, op een Hermansiaanse manier, merkte iemand op. Niet in een literair tijdschrift, maar gewoon in de comments op internet. Als Zwagerman Hermans is, dan is Ramdas hier Menno ter Braak, een van de leidende literatoren en intellectuelen van de jaren dertig. Een man wiens schrijfsels mij mateloos irriteerden toen ik ze las. Ter Braak was de snob der snobs, het type intellectueel dat ik zwoer nooit te worden. Maar met terugwerkende kracht moet ik hem meer credit geven. Ter Braak kon er niets aan doen. Hij rekende af met een tijdsbeeld.

Voor Ter Braak was het doodnormaal dat er een intellectuele elite was, een klein groepje hoog opgeleiden dat vanzelfsprekend autoriteit was. Maar gaandeweg veranderde dat, met dank aan de industriële revolutie. Ter Braak zegt daarover in Politicus Zonder Partij (1937): "Vroeger gaf het mij een aangenaam gevoel bij een voetbalmatch of een bioscoopvoorstelling als intellectueel onder een ‘massa’ aanwezig te zijn; door die ‘massa’ tegenover mij te weten (hetgeen ongeveer, zij het dan ook niet precies, wil zeggen: door die ‘massa’ te verachten) gaf ik mijn intellectualiteit een voordelige achtergrond van plebejischedomheid, die mij in mijn trots niet weinig versterkte. Ik was zozeer intellectueel, dat het mij mogelijk was mij buiten en zelfs boven de ‘massa’ te stellen en haar aanwezigheid uitsluitend te interpreteren te mijnen gunste."

Heerlijk, zelfbevestiging door jezelf te confronteren met het volk. Maar zoals gezegd, er veranderde iets. "Nu die ‘massa’ geen stomme figurant meer is, maar na een eeuw socialisme en fascisme in alle cultuuraangelegenheden is gemengd, is de benauwing, die zij veroorzaakt, een symptoom, dat mij veel meer in beslag neemt dan de au fond zo aangename verachting van weleer. Men beseft voor het front der ‘massa’ afschuwelijk duidelijk, in welk fictiemuseum de intellectuelen hebben geleefd, en hoe deze ganse cultuur van arabesken, die wij ‘de Europese cultuur’ noemen, met het gros der inboorlingen van Europa niet veel meer te maken heeft dan met de negers, die de brandewijn, en de Japanners, die de bolhoeden van onze beschaving hebben overgenomen."

De intellectueel gebruikte de massa als voetstuk, zegt Ter Braak. "Een voetstuk dat hem in staat stelt zijn hoofd in denkbeeldige wolken te steken". Wat een openlijke arrogantie, waar na de oorlog korte metten mee gemaakt werd. Feit is dat er voor de intellectuelen een hoop veranderde. Ja, het was crisis in de jaren dertig, maar tegelijkertijd kon jan met de pet zich een stuk meer veroorloven dan een paar decennia eerder. Hij had vrije tijd, had eigen politieke partijen, hij begon zelfs een mening te krijgen.

Ook nu maken we een democratiseringsslag mee, dankzij het internet. Dat is een revolutie die minstens de omvang heeft van de industriële. Het internet geeft opnieuw mensen een stem die tot nu toe netjes buiten de deur gehouden werden. Anil Ramdas spuugt op de nieuwe stemmen die hij hoort. Hij noemt ze Tokkies. Het zijn mensen zonder smaak, het vuil der aarde. Maar het ergste is volgens Ramdas nog dat het tot verderfelijke ideologieën leidt als die van Wilders. Daar vinden Ramdas en Ter Braak elkaar. Die zag een oorzakelijk verband tussen de opkomst van de massa en de toenemende populariteit van het communisme en - erger - het nationaal-socialisme. Bewegingen die groeiden door grote hoeveelheden arbeiders op te slokken.

De onderklasse van nu is volgens Ramdas niet per se arm. White trash kan ook in een villa in Het Gooi wonen. Zijn observatie dat Nederland gonst van geschreeuw en slechte smaak klopt wel, maar het is een misvatting dat dat een op een gelijk loopt met de opkomst van de PVV. Iedereen maakt zich tegenwoordig schuldig aan wansmaak. Links en rechts, publiek en commercieel. Bij BNN zie je seksexperimenten met jongeren, bij Paul de Leeuw trekt onder onophoudelijk schaterlachen een bonte stoet kolder langs. En sommige van de meest intelligente en weldenkende mensen die ik ken, kijken graag naar Oh Oh Cherso.

Rechtse mensen delen onophoudelijk steken onder water uit aan de 'linkse kerk', die decennia lang de media gedomineerd heeft. Ze beginnen tot vervelens toe over 'ons belastinggeld' en spugen op het linkse alleenrecht op goede smaak. Het nieuwe programma Pownews is daar het beste voorbeeld van. Heel bewust probeert de zelfverklaarde rebellenclub de Publieke Omroep te overspoelen met wansmaak. Een item van vier minuten over de bruiloft van Dries Roelvink, tot twee keer toe een reportage over een naaktlopende woningverhuurder. Gewoon omdat het kan. En dan lekker demonstratief de vernietigende kritieken op Twitter voorlezen in de uitzending. Linkse mensen op hun beurt laten zich steeds weer verleiden tot smakeloze vergelijkingen met nazi-Duitsland, van die stellingen die altijd in je eigen gezicht ontploffen. En dan zijn er dus mensen als Ramdas, die deze ontwikkeling weliswaar terecht signaleren, maar er volstrekt contra-productief op reageren.

Moeten we net zo cultuurpessimistisch zijn als Ter Braak in het interbellum? Stevenen we af op het failliet van onze waardigheid, of zelfs nog erger? Eerlijk? Ik ben optimistisch. Al valt aan een WOII-vergelijking even niet te ontkomen: Ter Braak kreeg uiteindelijk gelijk, al heeft hij zelf niet eens meegemaakt HOE gelijk. Hij wenste het niet af te wachten. Op 15 mei 1940, vijf dagen na de capitulatie, pleegde hij zelfmoord. Laten we hopen dat het met Ramdas nooit zover komt.