maandag, september 20, 2010

Anil Ramdas en Menno ter Braak: De intellectueel vs de verachtelijke massa


De intellectueel heeft het zwaar. De weldenkende expert, die nadenkt voor hij iets zegt. Hij heeft vaker gelijk dan anderen, maar niemand luistert naar hem. De man met de feilloze, verfijnde smaak, de man die nooit anderen zal uitsluiten op basis van ras of seksuele voorkeur. Dat is wat publicist Anil Ramdas ons duidelijk probeert te maken in twee vlammende stukken (hier en hier). De schuldige: rechts. Of beter: de PVV. Ramdas zet met een paar pennenstreken 1,5 miljoen Wilders-aanhangers neer als white trash, mensen zonder principes en zonder moraal.

Die stukken zijn met weergaloze polemiek bestreden door Joost Zwagerman. Ouderwets, op een Hermansiaanse manier, merkte iemand op. Niet in een literair tijdschrift, maar gewoon in de comments op internet. Als Zwagerman Hermans is, dan is Ramdas hier Menno ter Braak, een van de leidende literatoren en intellectuelen van de jaren dertig. Een man wiens schrijfsels mij mateloos irriteerden toen ik ze las. Ter Braak was de snob der snobs, het type intellectueel dat ik zwoer nooit te worden. Maar met terugwerkende kracht moet ik hem meer credit geven. Ter Braak kon er niets aan doen. Hij rekende af met een tijdsbeeld.

Voor Ter Braak was het doodnormaal dat er een intellectuele elite was, een klein groepje hoog opgeleiden dat vanzelfsprekend autoriteit was. Maar gaandeweg veranderde dat, met dank aan de industriële revolutie. Ter Braak zegt daarover in Politicus Zonder Partij (1937): "Vroeger gaf het mij een aangenaam gevoel bij een voetbalmatch of een bioscoopvoorstelling als intellectueel onder een ‘massa’ aanwezig te zijn; door die ‘massa’ tegenover mij te weten (hetgeen ongeveer, zij het dan ook niet precies, wil zeggen: door die ‘massa’ te verachten) gaf ik mijn intellectualiteit een voordelige achtergrond van plebejischedomheid, die mij in mijn trots niet weinig versterkte. Ik was zozeer intellectueel, dat het mij mogelijk was mij buiten en zelfs boven de ‘massa’ te stellen en haar aanwezigheid uitsluitend te interpreteren te mijnen gunste."

Heerlijk, zelfbevestiging door jezelf te confronteren met het volk. Maar zoals gezegd, er veranderde iets. "Nu die ‘massa’ geen stomme figurant meer is, maar na een eeuw socialisme en fascisme in alle cultuuraangelegenheden is gemengd, is de benauwing, die zij veroorzaakt, een symptoom, dat mij veel meer in beslag neemt dan de au fond zo aangename verachting van weleer. Men beseft voor het front der ‘massa’ afschuwelijk duidelijk, in welk fictiemuseum de intellectuelen hebben geleefd, en hoe deze ganse cultuur van arabesken, die wij ‘de Europese cultuur’ noemen, met het gros der inboorlingen van Europa niet veel meer te maken heeft dan met de negers, die de brandewijn, en de Japanners, die de bolhoeden van onze beschaving hebben overgenomen."

De intellectueel gebruikte de massa als voetstuk, zegt Ter Braak. "Een voetstuk dat hem in staat stelt zijn hoofd in denkbeeldige wolken te steken". Wat een openlijke arrogantie, waar na de oorlog korte metten mee gemaakt werd. Feit is dat er voor de intellectuelen een hoop veranderde. Ja, het was crisis in de jaren dertig, maar tegelijkertijd kon jan met de pet zich een stuk meer veroorloven dan een paar decennia eerder. Hij had vrije tijd, had eigen politieke partijen, hij begon zelfs een mening te krijgen.

Ook nu maken we een democratiseringsslag mee, dankzij het internet. Dat is een revolutie die minstens de omvang heeft van de industriële. Het internet geeft opnieuw mensen een stem die tot nu toe netjes buiten de deur gehouden werden. Anil Ramdas spuugt op de nieuwe stemmen die hij hoort. Hij noemt ze Tokkies. Het zijn mensen zonder smaak, het vuil der aarde. Maar het ergste is volgens Ramdas nog dat het tot verderfelijke ideologieën leidt als die van Wilders. Daar vinden Ramdas en Ter Braak elkaar. Die zag een oorzakelijk verband tussen de opkomst van de massa en de toenemende populariteit van het communisme en - erger - het nationaal-socialisme. Bewegingen die groeiden door grote hoeveelheden arbeiders op te slokken.

De onderklasse van nu is volgens Ramdas niet per se arm. White trash kan ook in een villa in Het Gooi wonen. Zijn observatie dat Nederland gonst van geschreeuw en slechte smaak klopt wel, maar het is een misvatting dat dat een op een gelijk loopt met de opkomst van de PVV. Iedereen maakt zich tegenwoordig schuldig aan wansmaak. Links en rechts, publiek en commercieel. Bij BNN zie je seksexperimenten met jongeren, bij Paul de Leeuw trekt onder onophoudelijk schaterlachen een bonte stoet kolder langs. En sommige van de meest intelligente en weldenkende mensen die ik ken, kijken graag naar Oh Oh Cherso.

Rechtse mensen delen onophoudelijk steken onder water uit aan de 'linkse kerk', die decennia lang de media gedomineerd heeft. Ze beginnen tot vervelens toe over 'ons belastinggeld' en spugen op het linkse alleenrecht op goede smaak. Het nieuwe programma Pownews is daar het beste voorbeeld van. Heel bewust probeert de zelfverklaarde rebellenclub de Publieke Omroep te overspoelen met wansmaak. Een item van vier minuten over de bruiloft van Dries Roelvink, tot twee keer toe een reportage over een naaktlopende woningverhuurder. Gewoon omdat het kan. En dan lekker demonstratief de vernietigende kritieken op Twitter voorlezen in de uitzending. Linkse mensen op hun beurt laten zich steeds weer verleiden tot smakeloze vergelijkingen met nazi-Duitsland, van die stellingen die altijd in je eigen gezicht ontploffen. En dan zijn er dus mensen als Ramdas, die deze ontwikkeling weliswaar terecht signaleren, maar er volstrekt contra-productief op reageren.

Moeten we net zo cultuurpessimistisch zijn als Ter Braak in het interbellum? Stevenen we af op het failliet van onze waardigheid, of zelfs nog erger? Eerlijk? Ik ben optimistisch. Al valt aan een WOII-vergelijking even niet te ontkomen: Ter Braak kreeg uiteindelijk gelijk, al heeft hij zelf niet eens meegemaakt HOE gelijk. Hij wenste het niet af te wachten. Op 15 mei 1940, vijf dagen na de capitulatie, pleegde hij zelfmoord. Laten we hopen dat het met Ramdas nooit zover komt.

10 opmerkingen:

Job zei

Ik wil best van je aannemen dat Ter Braak een cultuurpessimist was, maar dat maak ik niet op uit de citaten die je van hem gebruikt. Wat had je eigenlijk zo tegen 's mans werk? Ik ben wel benieuwd geworden. Wat ik hier lees, getuigt vooral van (voortschrijdende) zelfkennis, ook anno nu nog verfrissend.

Verder lijk je een "oorzakelijk verband tussen de opkomst van de massa en de toenemende populariteit van" communisme en nationaal-socialisme te ontkennen. Maar het één had toch niet zonder het ander gekund? Of het internet tot het platvloerse knetterrechts van nu heeft geleid, lijkt me overigens (ook) een brug te ver, al heeft het natuurlijk wel geholpen (maar daar is het natuurlijk niet uniek in).

Dat de linkse wansmaak (grofgebekte cabaretiers? verder nog wat?) nog geen enge politieke beweging heeft opgeleverd, spreekt, tot slot, wel in zijn voordeel.

Groet!

Michiel zei

"Die stukken zijn met weergaloze polemiek bestreden door Joost Zwagerman."

Wegen in de comments de feitelijke weerleggingen van Ramdas' argumenten (met name zijn opgevoerde Wilders 'Checklist') daar niet zwaarder? Ramdas gebruikte bij herhaling lijsten met valse, incomplete en verdraaide Wilders uitspraken. Dat werd door diversen met controleerbare bronnen glashelder ontkracht.

Een polemiek is aardig, de waarheid is beter.

theo ploeg zei

Goed stuk!

Toch denk ik dat je vergelijking tussen Anil Ramdas en Menno ter Braak geen hout snijdt. Zoals je zelf al aangeeft is Ter Baak de intellectueel die bedachtzaam reageert op de - in zijn tijd - sterk veranderende omgeving. De rol van elite werd er uitgekleed en daar had die elite het lastig mee.

Ramdas slaat wild om zich heen. Dan is veel eerder Zwagerman de Ter Baak van nu.

Je schets wel een goed beeld van de veranderingen die hebben plaatsgevonden. Klopt overigens niet helemaal. De opkomst van het socialisme in het midden van de negentiende eeuw gaf juist de aanzet tot emancipatie van de massa. Niet andersom. Dat heeft geleid tot het langzaam ontmantelen van de klasse-tegenstellingen in het westen.

De wereld is vlak geworden. De elite is overgevloeid in de hogere middenklasse, de onderklasse is lagere middenklasse geworden.

Door stemmers op wilder White Trash te noemen diskwalificeert Ramdas zichzelf en mag hij met recht geen intellectueel genoemd worden. Een intellectueel duidt ontwikkelingen en probeert ze te plaatsen. Juist dat doet Zwagerman. Ramdas vindt zichzelf superieur aan het door hem zo verachte White Trash, en dat is vreemd want juist de ideeën van die bevolkingsgroep waren in de eerste helft van de twintigste eeuw gemeengoed bij de rechtse elite.

Ramdas denkt dat de elite altijd links is geweest. Dat is onwaar. In tijden van het opkomende klassebewustzijn, van socialisme en de emancipatie van arbeider, man en daarna vrouw was er binnen de elite geen sprake van eengezindheid.

Het grappige is dit: tot net na de tweede wereldoorlog sympathiseerde de linkse elite met de arbeider, nu is dat de rechtse elite. Ramdas maakt dat - als zelfverklaard links en elitair - maar al te duidelijk. Van het volk en van die rechtse elite moet hij niets hebben.

Zie daar het failliet van links na de omarming van De Derde Weg in de jaren negentig. Ramdas mag nu wel flink om zich heen slaan, hij zal uiteindelijk zijn wonden moeten gaan likken. Links heeft z'n eigen spel verloren. Die geëmancipeerde massa? Bijt de baas, de verheffer, gewoon in de hand.

Atze de Vrieze zei

@ Theo Ploeg: Dank voor je reactie. Je wordt haast draaiierig van het geswitch van links en rechts door de jaren heen, maar goed punt. Overigens denk ik idd niet dat Ramdas en Ter Braak idd een op een te vergelijken zijn. Wat ik wilde laten zien is dat zo'n uitbarsting van elitair machtsvertoon (hetzij scheldend), hetzij met een lijvig essay, typisch bij zo'n breukpunt past. Het is denk ik complexer dan Ramdas in zijn stukken suggereert, en daar kan zo'n stukkie van mij van 600 woorden natuurlijk ook geen recht aan doen.

Atze de Vrieze zei

@ Job

Zeker, de citaten die ik hier gebruikt heb zijn wijs, maar destijds vond ik ze alleen snobistisch. Dat zijn ze ook, maar binnen de context heb ik er meer begrip voor. Dat hij een cultuurpessimist was blijkt inderdaad niet zozeer hier, maar je ziet het wel als je het hele stuk Politicus Zonder Partij leest.

Dat oorzakelijk verband tussen de opkomst van de massa en populariteit van communisme en nationaal-socialisme heb ik in elk geval niet WILLEN ontkennen, want inderdaad: dat is er natuurlijk. Waar ik in elk geval voor pas is om het nationaal-socialisme en Wilders op een lijn te stellen. Hoe oneens ik het met sommige standpunten ook ben, ik vind dat zinloos en zelfs dom.

Het internet is meer katalysator dan startpunt. Internet is een podium dat dankbaar gebruikt is door - zoals je het mooi omschrijft - knetterrechts.

Job zei

Het woord knetterrechts heb ik niet zelf bedacht: http://www.taalbank.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=576:knetterrechts&catid=18:platforms&Itemid=26

Thomas zei

Elite heeft zich in vele opzichten bewezen.

Elite is gezond. Elite is noodzakelijk. Elite is de strohalm voor een zich ontwikkelende cultuur. Elite kan evengoed fascistische trekjes vertonen; denk aan het futurisme uit de 19e eeuw.

Elite is niet dat groepje mottige baardkrabbers uit de Kring, elite is niet de zetelklever en een keynote spreker bij Akzo. Elite is niet een bevlogen groepje jongeren dat de netwerkrevolutie predikt.

Een elitair hoort sowieso nergens bij. Sipt van zijn Dry Martini terwijl hij door zijn hoge vensters de wereld overziet, ziet een man met een paardenstaart bij de frietkraam staan en denkt: eet maar, toe eet, eet je dan toch dood.

De elite, dat zijn de Morrisseys, David Bowies, de Oscar Wildes, de Gerard Reves van deze wereld. Ja, zelfs de volksschrijver.

Anil Ramdas is een conservatief. maakt geen deel uit uit van enige elite - al zou hij dat graag willen.

Coco zei

Godwins, de verwijzingen en vergelijkingen naar/met WO II zijn niet exclusief voorbehouden aan links.

Zie de reacties onder de stukken van Anil Ramdas en concludeer zelf uit welke hoek de Godwins voornamelijk vandaan komen.

Bovendien reageert daar niemand in klare taal op de volgende vraag naar aanleiding van de geplaatste Checklist vol van uitspraken met betrekking op onder meer allochtonen:

Hoe moet mijn ex-collega uit Tel Aviv, kennis-migrant, ergo allochtoon, zich door de gedane uitspraken voelen en wat heeft hij misdaan om dat te verdienen, behalve dat hij tegen wil en dank een allochtoon is?

Voor de inhoud van de Checklist verwijs ik u graag naar de reacties op de tweede column van Anil Ramdas. Zie link in de bovenstaande stuk.

Bart Nijman zei

"Het internet is meer katalysator dan startpunt. Internet is een podium dat dankbaar gebruikt is door - zoals je het mooi omschrijft - knetterrechts."

Dat het internet een katalysator is, lijkt mij ook duidelijk. Dat het dankbaar gebruikt wordt door 'knetterrechts' lijkt me eveneens onweerlegbaar. Maar sla 'knetterlinks' dan ook niet over: ook de hard strijdende dierenredders of verstokte krakers (Sargasso, Indymedia.nl) hebben hun podium op internet. En als GeenStijl dan als mainstream voorbeeld zou dienen voor rechts, is het eveneens tendentieuze Joop.nl het voor links. Iederéén kan zijn al dan niet onderbouwde of al dan niet in fatsoenlijke taal verwoorde mening (of strijd) op internet kwijt.

Het verschil tussen knetterlinks en knetterrechts is, dat in een land waar de linkse sentimenten het op veel vlakken (vooralsnog) in de praktijk voor het zeggen hebben, het internet niet per se een podium hóeft te zijn voor links: die kunnen hun felheid binnen houden omdat ze toch al aan de regerende kant van het gelijk staan. Rechts georiënteerde mensen zullen daarom eerder de ruimte die het internet biedt (moeten) aangrijpen om hun standpunt weg te zetten - temeer omdat podia als GeenStijl of voor mijn part de website van De Telegraaf zich daar prima voor lenen met hun aanmatigende reaguurderskolommen.

Dat neemt echter niet weg dat links wel steeds sterker vertegenwoordigd is online, en ook steeds feller (of korter door de bocht) wordt nu ze zich bedreigd zien door Wilders. GS slaat de plank regelmatig mis, De Telegraaf is ook niet vrij van vooroordelen, maar een zelfverklaard progressief podium als Joop.nl of het blog van Nova-opvolger Nieuwsuur zijn ook niet vies van tendentieuze berichtgeving of opinie. En dat geeft niets, het is logisch dat iedereen zijn, haar of hun podium gebruikt om stelling te nemen. Maar als GS 'knetterrechts' is, is Francisco van Jole 'knetterlinks' en mínstens zo tendentieus en ongefundeerd.

Tot slot nog een wat dunne (want niet makkelijk hard te maken) theorie: waar onderbuik-rechts het in Nederland voornamelijk bij verongelijkte comments op websites houdt, is onderbuik-links meer van de 'praktische' aanpak die lang niet altijd binnen de lijnen van de wet blijft (nertsen bevrijden, gebouwen bezetten, huizen bekladden, of zelfs politici vermoorden). Dat ondoordachte tot fundamentalistische deel van het linkse palet is ongetwijfeld op internet ook aanwezig, maar houdt zich beduidend rustiger of blijft binnen de veilige muren van een afgeschermd forum, omdat zij hun opvattingen kracht bij zetten met wetsovertredende acties. Dan wil je niet te veel aandacht op jezelf vestigen natuurlijk. In dat opzicht lees ik liever knetterrechts dan dat ik moet zien wat knetterlinks doet. Waarmee ik overigens niemand hier in dat agressieve knetterlinkse hokje probeer te schrijven - bovenstaande dient slechts ter onderbouwing dat het internet een katalysator is voor álle meningen. Want waar hierboven links en rechts staat, zou je ook 'religieus' en 'seculier' (of 'atheïstisch') in kunnen vullen.

Atze de Vrieze zei

@ Thomas van Aalten

Mooi dat je 'zelfs Reve' zegt. Reve speelde een buitengewoon geraffineerd spel met dit element van zijn kunstenaarschap. Wat mij persoonlijk betreft het meest boeiende element, boeiender dan het hele religieuze circus. Daar moet ik ook maar eens wat over schrijven.